Kể từ khi EU công bố Cơ chế Điều chỉnh Biên giới Carbon (CBAM), doanh nghiệp xuất khẩu trên toàn cầu, đặc biệt tại Việt Nam đã phải đối mặt với nhiều thách thức mới. Nhưng chính xác CBAM là gì? Tại sao cơ chế này lại tạo ra làn sóng lo ngại trong cộng đồng doanh nghiệp xuất khẩu? Và quan trọng hơn, làm thế nào để doanh nghiệp Việt Nam có thể chuẩn bị cho những thay đổi này?
Bài viết này sẽ giải đáp toàn diện về CBAM từ định nghĩa, mục đích, lộ trình thực hiện đến tác động cụ thể đối với doanh nghiệp Việt Nam. Đặc biệt, Intercert Việt Nam sẽ phân tích mối liên hệ giữa CBAM và Hệ thống Giao dịch Phát thải (ETS) của EU, cung cấp những thông tin thiết thực giúp doanh nghiệp chủ động ứng phó với quy định mới này.
Giải mã Cơ chế Điều chỉnh Biên giới Carbon của EU
1. CBAM là viết tắt của từ gì?
CBAM là viết tắt của “Carbon Border Adjustment Mechanism” – Cơ chế Điều chỉnh Biên giới Carbon được Liên minh châu Âu (EU) đề xuất nhằm giải quyết vấn đề “rò rỉ carbon” (carbon leakage) và thúc đẩy giảm phát thải khí nhà kính trên phạm vi toàn cầu.
2. Định nghĩa và mục đích của CBAM
Cơ chế CBAM là một hệ thống thuế carbon áp dụng cho hàng hóa nhập khẩu vào thị trường EU, nhằm đảm bảo giá thành sản phẩm phản ánh đúng lượng phát thải carbon trong quá trình sản xuất. Các mục tiêu chính của CBAM bao gồm:
- Ngăn chặn “rò rỉ carbon”: Khi các doanh nghiệp EU phải tuân thủ các quy định nghiêm ngặt về phát thải, một số có thể chuyển hoạt động sản xuất sang các quốc gia có tiêu chuẩn môi trường thấp hơn.
- Tạo sân chơi bình đẳng: Đảm bảo các sản phẩm nhập khẩu phải chịu chi phí carbon tương tự như sản phẩm sản xuất trong EU.
- Thúc đẩy chính sách khí hậu toàn cầu: Khuyến khích các quốc gia khác áp dụng các biện pháp giảm phát thải mạnh mẽ hơn.
3. Lịch sử hình thành và phát triển CBAM
CBAM là một phần quan trọng trong chiến lược “Thỏa thuận xanh Châu Âu” (European Green Deal) nhằm đưa EU trở thành khu vực trung hòa carbon đầu tiên trên thế giới vào năm 2050:
- Tháng 7/2021: EU công bố đề xuất CBAM trong gói chính sách “Fit for 55” nhằm giảm 55% lượng phát thải khí nhà kính vào năm 2030.
- Tháng 12/2022: EU đạt được thỏa thuận chính trị về cơ chế CBAM.
- Tháng 5/2023: Quy định CBAM chính thức được thông qua và công bố.
- Tháng 10/2023: Giai đoạn chuyển tiếp của CBAM bắt đầu.
Cơ chế CBAM là gì? Nguyên tắc hoạt động và phạm vi áp dụng
Cơ chế CBAM hoạt động dựa trên nguyên tắc “người gây ô nhiễm phải trả tiền” và được thiết kế để hoạt động song song với Hệ thống Giao dịch Phát thải của EU (EU ETS).
1. Nguyên tắc hoạt động cơ bản của CBAM
CBAM yêu cầu nhà nhập khẩu phải mua “chứng chỉ CBAM” với giá phản ánh mức giá carbon trong EU ETS. Số lượng chứng chỉ cần mua phụ thuộc vào lượng phát thải carbon trong quá trình sản xuất sản phẩm nhập khẩu:
- Nhà nhập khẩu phải đăng ký với cơ quan có thẩm quyền của EU
- Báo cáo lượng phát thải gắn liền với sản phẩm nhập khẩu
- Nộp chứng chỉ CBAM tương ứng với lượng phát thải đã báo cáo
- Giá trị chứng chỉ CBAM được tính dựa trên giá carbon trung bình hàng tuần từ các phiên đấu giá EU ETS
2. Các ngành và sản phẩm thuộc phạm vi điều chỉnh CBAM
Trong giai đoạn đầu, CBAM áp dụng cho các sản phẩm từ các ngành có nguy cơ rò rỉ carbon ca gồm:
- Xi măng
- Nhôm
- Phân bón
- Sản xuất điện
- Hydro
- Sắt và thép
EU dự kiến mở rộng danh sách này trong tương lai để bao gồm nhiều sản phẩm và ngành công nghiệp khác. Đặc biệt, các sản phẩm có cường độ phát thải cao và tham gia vào chuỗi cung ứng toàn cầu sẽ là đối tượng tiếp theo.
CBAM 2026: Lộ trình thực hiện và các giai đoạn chuyển đổi
CBAM được triển khai theo lộ trình rõ ràng với các giai đoạn chuyển đổi để doanh nghiệp có thời gian thích ứng.
1. Giai đoạn chuyển tiếp (2023-2025)
Giai đoạn chuyển tiếp bắt đầu từ ngày 1/10/2023 và kéo dài đến ngày 31/12/2025. Trong giai đoạn này:
- Nhà nhập khẩu chỉ có nghĩa vụ báo cáo về lượng phát thải gắn liền với sản phẩm nhập khẩu mà không phải trả phí.
- Báo cáo quý đầu tiên phải nộp trước ngày 31/1/2024, bao gồm dữ liệu từ tháng 10 đến tháng 12/2023.
- Nhà nhập khẩu phải thu thập thông tin chi tiết về phát thải trực tiếp và gián tiếp, giá carbon đã trả tại quốc gia xuất xứ.
2. Triển khai đầy đủ từ năm 2026
Từ ngày 1/1/2026, CBAM sẽ được triển khai đầy đủ:
- Nhà nhập khẩu phải mua và nộp chứng chỉ CBAM cho hàng hóa nhập khẩu.
- Hệ thống báo cáo sẽ trở nên nghiêm ngặt hơn với yêu cầu xác minh bởi các bên thứ ba.
- CBAM sẽ được áp dụng song song với việc giảm dần phân bổ phát thải miễn phí trong EU ETS.
EU dự kiến áp dụng đầy đủ CBAM vào năm 2034, khi phân bổ phát thải miễn phí trong EU ETS được loại bỏ hoàn toàn.
Mối liên hệ giữa CBAM và ETS
CBAM và ETS của EU có mối liên hệ mật thiết và được thiết kế để bổ sung cho nhau trong nỗ lực giảm phát thải khí nhà kính.
1. EU ETS là gì và cách hoạt động
Hệ thống Giao dịch Phát thải của EU (EU ETS) là hệ thống “cap-and-trade” lớn nhất thế giới:
- Thiết lập giới hạn tổng lượng phát thải từ các ngành công nghiệp
- Phân bổ hoặc đấu giá “phân bổ phát thải” cho các công ty
- Cho phép công ty mua bán phân bổ phát thải trên thị trường
- Giảm dần giới hạn phát thải theo thời gian để đạt mục tiêu khí hậu
EU ETS đã hoạt động từ năm 2005 và hiện đang trong giai đoạn 4 (2021-2030).
2. Cách CBAM bổ sung cho ETS
CBAM được thiết kế để mở rộng tác động của EU ETS ra ngoài biên giới EU:
- Khi EU ETS áp đặt chi phí carbon cho sản xuất trong EU, CBAM áp dụng chi phí tương tự cho hàng nhập khẩu.
- Giá chứng chỉ CBAM được liên kết trực tiếp với giá carbon trong EU ETS.
- Khi EU giảm dần phân bổ phát thải miễn phí trong ETS, CBAM sẽ tăng dần phạm vi áp dụng.
Việc tích hợp này đảm bảo không có lỗ hổng trong chính sách khí hậu của EU và ngăn chặn hiệu quả việc rò rỉ carbon.
CBAM Việt Nam: Tác động và thách thức đối với doanh nghiệp xuất khẩu
Việt Nam là một trong những quốc gia sẽ chịu tác động đáng kể từ CBAM, đặc biệt đối với các ngành công nghiệp nặng và xuất khẩu chủ lực. Theo ước tính của các chuyên gia, chi phí tuân thủ CBAM có thể làm tăng giá thành sản phẩm xuất khẩu từ 5-15% tùy thuộc vào cường độ carbon trong quá trình sản xuất.
Một trong những thách thức lớn nhất đối với doanh nghiệp Việt Nam là yêu cầu thu thập và báo cáo dữ liệu phát thải:
- Thiếu hệ thống đo lường và giám sát phát thải hiệu quả
- Hạn chế về năng lực kỹ thuật và nhân lực chuyên môn
- Khó khăn trong việc xác định phát thải gián tiếp từ chuỗi cung ứng
- Chi phí đầu tư cho hệ thống quản lý carbon mới
Doanh nghiệp Việt Nam cần sớm nâng cao năng lực trong lĩnh vực này để đáp ứng yêu cầu báo cáo từ năm 2023 và chuẩn bị cho việc triển khai đầy đủ vào năm 2026.
Bộ tiêu chuẩn CBAM: Những yêu cầu kỹ thuật doanh nghiệp cần biết
Để tuân thủ CBAM, doanh nghiệp cần nắm vững các tiêu chuẩn và yêu cầu kỹ thuật cụ thể.
1. Phương pháp tính toán phát thải carbon
CBAM yêu cầu tính toán phát thải theo phạm vi sau:
Phát thải trực tiếp (Scope 1): Phát sinh trực tiếp từ quá trình sản xuất
- Đốt nhiên liệu hóa thạch trong các lò đốt, lò hơi
- Phát thải từ các phản ứng hóa học trong quá trình sản xuất
- Rò rỉ khí từ thiết bị và hệ thống
Phát thải gián tiếp (Scope 2): Liên quan đến năng lượng mua vào
- Điện, hơi nước, nhiệt hoặc làm mát mua từ bên ngoài
Phương pháp tính toán phải tuân theo các tiêu chuẩn quốc tế như:
- Tiêu chuẩn ISO 14064
- Greenhouse Gas Protocol
- Các phương pháp được EU phê duyệt trong quy định thực hiện CBAM
2. Quy trình xác minh và chứng nhận
Dữ liệu phát thải báo cáo trong CBAM phải được xác minh bởi các đơn vị độc lập được EU công nhận:
- Xác minh bởi kiểm toán viên hoặc cơ quan xác minh được công nhận
- Tuân thủ tiêu chuẩn xác minh ISO 14064-3 hoặc tương đương
- Các báo cáo phải bao gồm thông tin chi tiết về phương pháp tính toán, nguồn dữ liệu
- Kiểm tra chéo với dữ liệu sản xuất và tiêu thụ năng lượng
EU đang xây dựng cơ sở dữ liệu trung tâm để quản lý thông tin về cường độ phát thải tiêu chuẩn cho các quốc gia khác nhau, giúp kiểm tra tính chính xác của các báo cáo.
Báo cáo CBAM là gì? Hướng dẫn chi tiết về quy trình báo cáo
Báo cáo CBAM là một yêu cầu quan trọng mà tất cả nhà nhập khẩu EU và nhà sản xuất nước ngoài cần tuân thủ để đáp ứng quy định mới.
1. Cấu trúc và nội dung báo cáo CBAM
Một báo cáo CBAM đầy đủ phải bao gồm các thông tin sau:
1.1 Thông tin nhận diện:
- Thông tin về nhà nhập khẩu hoặc đại diện được ủy quyền
- Thông tin về nhà sản xuất nước ngoài
- Mã số đăng ký CBAM (CBAM Declarant)
1.2 Thông tin sản phẩm:
- Mã HS (Hệ thống Hài hòa) của sản phẩm
- Mô tả chi tiết về sản phẩm
- Khối lượng nhập khẩu
- Quốc gia xuất xứ
- 3 Thông tin phát thải:
- Phát thải trực tiếp (tCO2e/tấn sản phẩm)
- Phát thải gián tiếp (nếu áp dụng)
- Phương pháp xác định phát thải
- Chi tiết về xác minh độc lập
1.4 Thông tin về giá carbon đã trả tại quốc gia xuất xứ (để được khấu trừ):
- Loại thuế carbon hoặc ETS đã áp dụng
- Bằng chứng về việc thanh toán
- Tỷ lệ khấu trừ đề xuất
2. Thời hạn và quy trình nộp báo cáo CBAM
Trong giai đoạn chuyển tiếp (2023-2025), quy trình báo cáo như sau:
2.1 Báo cáo quý
Nộp trong vòng 1 tháng sau khi kết thúc mỗi quý
- Quý 4/2023: Nộp trước 31/01/2024
- Quý 1/2024: Nộp trước 30/04/2024
- Quý 2/2024: Nộp trước 31/07/2024
- Quý 3/2024: Nộp trước 31/10/2024
- Quý 4/2024: Nộp trước 31/01/2025
2.2 Báo cáo năm
Bắt đầu từ năm 2026, báo cáo hàng năm phải được nộp trước ngày 31 tháng 5 của năm tiếp theo
Báo cáo được nộp qua Cổng thông tin điện tử CBAM của EU. Hệ thống này sẽ được vận hành đầy đủ từ tháng 10 năm 2023.
Chiến lược ứng phó với CBAM cho doanh nghiệp Việt Nam
Trước những thách thức từ CBAM, doanh nghiệp Việt Nam cần xây dựng chiến lược ứng phó hiệu quả để duy trì khả năng cạnh tranh trên thị trường EU.
1. Xây dựng hệ thống quản lý carbon
Doanh nghiệp nên ưu tiên xây dựng hệ thống quản lý carbon toàn diện:
Thiết lập hệ thống đo lường và báo cáo phát thải:
- Đầu tư vào thiết bị đo lường và phần mềm quản lý dữ liệu
- Đào tạo nhân viên về phương pháp tính toán phát thải
- Tích hợp quản lý carbon vào hệ thống quản lý hiện có
Tiến hành kiểm kê khí nhà kính thường xuyên:
- Xác định và định lượng các nguồn phát thải chính
- Phân tích cường độ carbon của sản phẩm
- Xây dựng cơ sở dữ liệu lịch sử về phát thải
Thiết lập mục tiêu giảm phát thải:
- Xác định cơ hội giảm phát thải khả thi
- Đặt mục tiêu giảm phát thải ngắn và dài hạn
- Theo dõi tiến độ và điều chỉnh chiến lược khi cần thiết
2. Đầu tư vào công nghệ sạch và hiệu quả năng lượng
Để giảm tác động từ CBAM, doanh nghiệp nên cân nhắc:
Chuyển đổi sang năng lượng tái tạo:
- Lắp đặt hệ thống năng lượng mặt trời áp mái
- Ký hợp đồng mua bán điện trực tiếp từ các nhà cung cấp năng lượng tái tạo
- Đầu tư vào chứng chỉ năng lượng tái tạo
Nâng cao hiệu quả năng lượng:
- Hiện đại hóa thiết bị và quy trình sản xuất
- Thực hiện kiểm toán năng lượng thường xuyên
- Áp dụng hệ thống quản lý năng lượng theo tiêu chuẩn ISO 50001
Đổi mới quy trình sản xuất:
- Nghiên cứu và áp dụng công nghệ sản xuất ít phát thải
- Tối ưu hóa sử dụng nguyên liệu
- Chuyển đổi sang nhiên liệu sạch hơn khi có thể
Tài liệu CBAM PDF
Nhiều tổ chức đã phát hành tài liệu hướng dẫn chi tiết về CBAM:
- Hướng dẫn chính thức từ Ủy ban Châu Âu: Bao gồm các quy định chi tiết, biểu mẫu và quy trình báo cáo
- Báo cáo phân tích từ các tổ chức quốc tế: Ngân hàng Thế giới, WTO, UNCTAD đã phát hành các báo cáo phân tích tác động của CBAM
- Tài liệu hướng dẫn từ các hiệp hội ngành: Nhiều hiệp hội ngành đã phát triển hướng dẫn cụ thể cho từng lĩnh vực
Các tài liệu này thường được cung cấp dưới dạng PDF và có thể tải xuống từ các trang web chính thức.
—————————————————————————————————-
CBAM đánh dấu một kỷ nguyên mới trong thương mại quốc tế, nơi phát thải carbon trở thành một yếu tố quan trọng trong khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp. Đối với doanh nghiệp Việt Nam, đây vừa là thách thức nhưng cũng là cơ hội để chuyển đổi sang mô hình sản xuất bền vững hơn. liên hệ với Intercert Việt Nam qua số Hotline: 0969.555.610 hoặc Email: sales@intercertvietnam.com để được hướng dẫn hành động ngay từ hôm nay.
